خداشناسی علمی

استنتاج به قصد بهترین تبیین چیست؟ نوشته شده توسط عرفان کسرایی
تبیین علمی چیست؟ چه زمانی می توانیم ادعا کنیم که برای  یک پدیده ، یک توضیح علمی عرضه کرده ایم. چگونه می توانیم از صحت تبیین و توصیف خود اطمینان داشته باشیم؟ این پرسشی است که برای دهها سال ذهن فیلسوفان را به خود مشغول کرده بود. از نظر تاریخی مقالـه ی مشهور همپـل و اپنهـایم Oppenheim در سال ۱۹۴۸ با عنوان «مطالعاتی در منطق تبیین» Explanation of Logic the in Studies به نوعی نخستین فعالیت جدی برای مطرح کردن الگویی منطقـی در مورد تبیین در علم بوده است. اما در حال حاضر یکی از مطرح ترین و مشهورترین الگوهای تبیین در بین فیلسوفان علم الگویی است که استنتاج به قصد بهترین تبیین Inference to the Best Explanation I.B.E  نامیده می شود......

تصور کنید که می خواهیم پدیده ای مانند انقراض دایناسورها را تبیین کنیم. به عبارت دیگر می خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که چرا دایناسورها منقرض شده اند؟ نکته مهم اینجاست که هیچ انسانی تاکنون یک دایناسور زنده را مشاهده نکرده اسـت . به عبارت دیگر تمامی آنچه از این دایناسور ها در دست داریم صرفاً شـواهدی هسـتند نظیر فسیل‌ها و استخوانهایی بزرگ مربوط به حیوانات عظیم الجثه ای که در زمان های بسیار دور و به احتمال بسیار زیاد در دوره ای به نام ژوراسـیک می زیسته اند و بنا به یک سری علل از یک دوره به بعد منقرض شده اند. برای تبیین چنین پدیده ای استقراء ناکارآمد است. هیچکسی  تا به حال هیچ موردی  از دایناسور را به معنی واقعی کلمه تجربه نکرده است. قیاس هم در چنین مواردی ناکارآمد است. قیاس به یک گونه ی در حال انقراض در چنین موردی قانع کننـده نیست. لیکن برای توضیح و تببین پدیده انقراض دایناسور ها مثلا می توان چند فرضیه مطرح کرد. مثلا برخـورد شهاب سـنگی عظـیم بـا زمین، وقوع عصر یخبندان یا مثلا انقراض توسـط نیش حشراتی خاص که به انقراض آنها انجامیده است. اینها در واقع بهترین فرضیاتی هستند کـه به ذهن دانشمندان رسیده است. الگوی استنتاج ما در چنین پدیده ای نه استقراست و نه آزمایش و یا نظریه ای عمومی. در تبیین چنین پدیده ای فرضیاتی را طرح کرده ایم که آنها را به عنوان  تبیـین پذیرفته ایم. از  دید ما برخی از این فرضیه ها منطقی و نیز عقلانی هستند و به عبارتی بهترین حدس یا فرض ممکن اند. این دقیقا همـان ساز و کاری اسـت کـه به آن “استنتاج به قصد بهترین تبیین” می گوییم. با این وجود  در بسیاری موارد ذهن ما به استقرا به عنوان تنها روش و الگوی تبیین عادت کرده است و شاید نتوانیم تفاوت استقراء و استنتاج به قصد بهترین تبیین را تشخیص دهیم. الگوی استقراء را شاید بتوان اینگونه توضیح داد :
۱. همه الف هایی که تا به حال بررسی شده اند ب بوده اند. بنابراین الف بعدی نیز ب خواهد بود
چنین استنتاج هایی در زندگی روزمره  انسان و همچنین در علم به شکل گسترده ای کاربرد دارند. اما نوع دیگری از استنتاج غیر قیاسی هم هست که با این الگوی ساده انطباق ندارد. مثلا استدلال زیر را که سمیر اوکاشا در کتاب فلسفه علم مطرح می کند در نظر بگیرید:
۱.از پنیر داخل گنجه فقط کمی از خرده هاش باقی مانده، بقیه اش انگار دود شده رفته هوا  ۲.دیشب از گنجه صدای خش خش می آمد  ۳.  بنابراین، پنیر را موش خورده

این استنتاج هر چه باشد قیاسی نیست، چرا که مقدمات مستلزم نتیجه نیستند. اصلا شاید خدمتکار پنیر را دزدیده و بعد برای این که وانمود کند موش این کار را کرده خرده های پنیر را باقی گذاشته است. از دیگر سو صدای خش خش هم ممکن است به دلیل خیلی چیزها باشد، مثلاً شاید در همان زمان مخزن آب گرم به جوش آمده باشد. اما به هر حال استنتاج بالا استنتاجی عقلانی به نظر می رسد. زیرا این فرضیه که موش پنیر را خورده، ظاهراً در مقایسه با  سایر تبیین ها، داده ها را بهتر تبیین می کند و توضیح می دهد. زیرا پنیر دزدی کار رایج خدمتکارها نیست و همچنین مخزن های جدید آب گرم هم معمولاً  بی دلیل به جوش نمی آیند. اما موش به صورت عادی پنیر می خورد، و معمولاً «صدای خش خش هم از خودش در می آورد. برخی از فیلسوفان استنتاج به قصد بهترین تبیین را  اساسا نوعی استنتاج استقرایی به شمار می آورند. در واقع عده ای از فیلسوفان به هر استنتاجی که قیاسی نباشد می گویند استنتاج استقرایی. اما اگر دقیق تر شویم می بینیم که استنتاج به قصد بهترین تبیین و استنتاج استقرایی دو مدل استنتاج غیر قیاسی متفاوت هستند. استنتاج به قصد بهترین تبیین ، روشی است مبتنی بر تعقل و منطق که شاید بسیاری از ما حتی بدون آن که نامش را نیز شنیده باشیم در بسیاری از استدلال ها و تبیین ها به کار برده باشیم.

منابع بیشتر
https://plato.stanford.edu/entries/abduction/
https://en.wikipedia.org/wiki/Abductive_reasoning